Nega bu muhim
YIMning uchdan bir qismi ($36 mlrd) to‘liq davlat nazoratidan tashqarida ishlaydi — bu yo‘qolgan soliqlar, ijtimoiy to‘lovlar, statistik buzilishlar. Norasmiy sektorning YIMga nisbatan 25,6 foizgacha o‘sishi o‘zini o‘zi band qilish (taksichilar, frilanserlar, mayda savdo) kengayib borayotganidan dalolat beradi. Yashirin sektorning pasayishi (7,7%) — biznesni qonuniylashtirishning ijobiy tendensiyasi. Qishloq xo‘jaligi (kuzatilmaydigan iqtisodiyotning 69,4 foizi) tarmoqning tarkibiy muammosidir.
Nima bo‘ldi
- 9 oyda YIM — 1,3 trln so‘m (108,73 mlrd dollar), o‘sish 7,6%;
- Kuzatilmaydigan iqtisodiyot — 433,67 trln so‘m ($36,17 mlrd), YIM 33,3%;
- Norasmiy sektor — 333,82 trln (YIMga nisbatan 25,6%), ulushi o‘sishi;
- Yashirin sektor — 99,85 trln (YIMga nisbatan 7,7%), ulushning kamayishi;
- Kuzatilmaydigan iqtisodiyot bo‘yicha yetakchi qishloq xo‘jaligi (69,4 foiz).
Kuzatilmaydigan iqtisodiyot tuzilmasi
Kuzatilmaydigan iqtisodiyot = norasmiy sektor + yashirin sektor.
Norasmiy sektor (YIMning 25,6%): uy xo‘jaliklari va yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tmagan jismoniy shaxslar faoliyati: o‘zini o‘zi band qilganlar (taksichilar, frilanserlar), bozorlarda mayda savdo, uy ishlab chiqarishi (hunarmandchilik, kasanachilik).
Yashirin sektor (YIMning 7,7%): ro‘yxatdan o‘tgan korxonalarning yashirin faoliyati: tushumni kamaytirish, kulrang ish haqi, soliqdan qochish.
Dinamika
- I yarim yillik: kuzatilmaydigan iqtisodiyot — YIMning 32,9%;
- 9 oy: YIMning 33,3% (+0,4 f.p.).
Norasmiy sektor: ulushi oshdi (I yarim yillik uchun aniq ma’lumotlar keltirilmagan, ammo o‘sish qayd etilgan).
Yashirin sektor: I yarim yillikka nisbatan ulush kamaydi — qonuniylashtirishning ijobiy tendensiyasi.
Tahlil
YIMning 33,3% gacha o‘sishi. Iqtisodiyotning uchdan bir qismi to‘liq davlat nazoratidan tashqarida ishlaydi. Bu quyidagilarni anglatadi:
- Yo‘qotilgan soliqlar: davlat o‘nlab milliard so‘m daromad olmaydi;
- Ijtimoiy himoyaning yo‘qligi: norasmiy sektor xodimlari Pensiya jamg‘armasiga pul to‘lamaydilar, tibbiy sug‘urtaga ega emas;
- Buzilgan statistika: real YIM va bandlik rasmiy raqamlardan yuqori.
Norasmiy sektor (25,6%): ulushning o‘sishi o‘zini o‘zi band qilish va kichik biznesning kengayishini ko‘rsatadi. Sabablari:
- Ro‘yxatdan o‘tmasdan ishlashning osonligi (Yandex taksi haydovchilari, frilanserlar);
- Kichik biznes uchun yuqori soliqlar va murakkab hisobotlar;
- Rasmiy ish o‘rinlarining yetishmasligi.
Yashirin sektor (7,7%): ulushning pasayishi — ijobiy tendensiya. Sabablari:
- Soliq nazoratini kuchaytirish (onlayn-kassalar, elektron hisobvaraq-fakturalar);
- Biznes uchun soliq hisobotlarini soddalashtirish;
- Davlatga ishonchning ortishi va biznesni qonuniylashtirish.
Qishloq xo‘jaligi (69,4 foiz): tarmoqning qariyb 70 foizi kuzatilmaydigan iqtisodiyot. Bu tuzilmaviy muammo:
- Millionlab kichik fermerlar ro‘yxatdan o‘tmasdan ishlaydi;
- Uy xo‘jaliklari o‘zi uchun mahsulot yetishtiradi va bozorlarda sotadi;
- Rasmiy shartnomalar, soliqlar, ijtimoiy to‘lovlarning yo‘qligi.
Xizmatlar (36,2%): Kuzatilmaydigan iqtisodiyotning yuqori ulushi kichik xususiy xizmatlar bilan bog‘liq: taksi, ta’mirlash, repetitorlik, go‘zallik, frilans.
Qurilish (35%): qurilish sur’ati (+33% sektor o‘sishi) norasmiy ishchilarni jalb qilmoqda: turli ishchilar, ro‘yxatdan o‘tmagan brigadalar, kulrang maoshlar.
Sanoat (10,2%): Kuzatilmaydigan iqtisodiyotning past ulushi — sanoat ko‘proq rasmiylashtirilgan, chunki yirik korxonalar qattiq nazorat ostida ishlaydi.
Mohiyat
Kuzatilmaydigan iqtisodiyotning 36 milliard dollari mamlakatning yillik byudjeti (40 milliard dollardan ortiq) bilan taqqoslanadigan katta mablag‘dir. Bu yo‘qotilgan soliqlardir: o‘rtacha soliq yuki 15-20 foiz bo‘lganda, davlat yiliga 5-7 milliard dollar kam daromad oladi.
Boshqa mamlakatlar bilan taqqoslash: rivojlangan mamlakatlar YIMning 10-20% kuzatib bo‘lmaydigan iqtisodiyotiga ega, rivojlanayotgan mamlakatlar — 30-50%. O‘zbekiston (33,3 foiz) o‘rta zonada, ammo maqsad 20-25 foizga tushirishdir.
Kurash choralari:
- Biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish va soliq hisobotini soddalashtirish;
- Tushumni nazorat qilish uchun onlayn-kassalar va elektron hisob-fakturalar;
- Kichik biznes va o‘zini o‘zi band qilganlar uchun soliq imtiyozlari;
- Shaffoflik va korrupsiyaga qarshi kurash orqali davlatga bo‘lgan ishonchni oshirish.
